17 Międzynarodowy Kongres Sztuki Tureckiej w Warszawie

Międzynarodowy Kongres Sztuki Tureckiej (International Congress of Turkish Art, ICTA) jest największą i najważniejszą na świecie imprezą naukową poświęconą dawnej sztuce i kulturze artystycznej Turcji, świata turkijskiego oraz jej relacjom z kulturą innych krajów i regionów. Stanowi wiodące forum skupiające czołowych przedstawicieli ośrodków akademickich i muzealniczych na świecie wyspecjalizowanych w tej tematyce. W tegorocznym Kongresie w Warszawie wezmą udział specjaliści z ponad 20 krajów, w tym USA, Kanady, Japonii, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Austrii, Włoch, Hiszpanii, Ukrainy, Litwy i oczywiście Turcji oraz Polski, z takich ośrodków, jak Oxford, Sorbona, Cambridge, Heidelberg, Berlin, Wiedeń i wielu innych.

Kongres organizowany jest cyklicznie, co cztery lata, od 1959 r. w różnych państwach, przeważnie Europy (ostatnie edycje miały miejsce w Budapeszcie, Genewie, Paryżu, Neapolu i Ankarze).

W Polsce Kongres odbył się do tej pory jeden raz, w 1983 r. w Warszawie, w roku obchodów 300-lecia Odsieczy Wiedeńskiej.

Tegoroczny Kongres, który także odbywa się w Warszawie, daje szczególna okazję uwypuklenia historycznych i kulturalnych związków krajów regionów Europy Środkowej i Morza Czarnego, Turcji, Krymu i dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów obejmującej narody ziem Polski, Litwy i Rusi. Na ziemiach tego właśnie państwa ukształtowała się szczególna kultura, określana mianem sarmackiej, która w swoim kodzie identyfikacji wizualnej - mającym głębokie, ideowe podłoże - wykorzystała składniki tureckiej kultury epoki osmańskiej. Na ziemiach tego państwa zakorzeniła się także społeczność Tatarów polsko-litewskich, będąca historyczną reminiscencją geopolitycznej roli tworzącej się unii Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego w XIV i XV wieku, a dziś stanowiąca modelowy wzorzec wielowiekowej integracji i identyfikacji wspólnoty o turkijskim rodowodzie z miejscowym społeczeństwem Europy Środkowej.

W tym kontekście 17 Międzynarodowy Kongres Sztuki Tureckiej w Warszawie przyczynić się ma do budowania świadomości i rozumienia szczególnych więzi kulturowych regionu.

Wydarzenie to służyć ma także promocji polskich zbiorów muzealnych, bibliotecznych i archiwalnych, wciąż słabo znanych światowemu środowisku specjalistów.

Należy podkreślić, że zabytki sztuki tureckiej i jej polskich naśladownictw (wytwarzanych zwłaszcza w XVIII wieku, z udziałem Ormian polskich) znajdujące się w polskich muzeach - paradne militaria, oporządzenie jeździeckie, namioty - reprezentują najwyższą klasę w skali świata i można śmiało powiedzieć, że są najlepszą wizytówką współczesnych polskich zbiorów muzealnych, a zarazem - uwaga - staropolskiego dziedzictwa kulturowego. Właśnie w ten sposób należy je postrzegać, bowiem już od XVI wieku dzieła rzemiosła artystycznego importowane z Turcji osmańskiej, Krymu i Persji zostały z rozmysłem włączone do kultury sarmackiej. Ta zaś ukształtowała na trwałe polską kulturę narodową. Kobierce i ozdobne tkaniny tureckie przez stulecia zdobiły dwory, świątynie i mieszczańskie kamienice. Takie elementy orientalnego pochodzenia, jak strój kontuszowy z szablą karabelą, nie były tylko modą, lecz stały się rozpoznawalnymi do dziś kluczami polskiego kodu wizualnego i aksjologicznego. W dawnej Rzeczypospolitej były demonstracją postaw ideowych - najpierw wartości republikańskich i obywatelskich, stawianych w opozycji do absolutyzmu monarchii zachodnioeuropejskich, a później w XVIII w. wartości patriotycznych przeciwstawiających się rosnącej dominacji rosyjskiej nad Rzecząpospolitą. Takie właśnie, patriotyczne skojarzenia, strój kontuszowy niósł także w okresie zaborów. Mało kto dziś pamięta zaś, że ten polski strój narodowy wywodzi się z kultury Turcji i Krymu.

Wbrew obiegowym kliszom - będącym w dużej mierze zadziwiająco trwałym efektem polityki historycznej zaborców - państwa te przez większość dziejów pozostawały w pokojowych stosunkach z Rzecząpospolitą Obojga Narodów. Nie dzieliła ich z nami wrogość polityczna ani ideologiczna. Były naszymi najbliższymi sąsiadami. Nasze państwo nawiązało stosunki dyplomatyczne z Imperium Osmańskim już w czasach Władysława Jagiełły, zanim uczyniła to większość państw zachodnich. W tym samym okresie kształtująca się unia polsko-litewska, rywalizowała o dominację nad słabnącym państwem tatarskim, Złotą Ordą, i była uczestnikiem relacji geopolitycznych sięgających od Samarkandy do Wawelu. Rezultatem tego było powstanie pod protekcją króla Kazimierza Jagiellończyka nowego państwa tatarskiego, Chanatu Krymskiego (jego założyciel, chan Hadży Gerej urodził się i rezydował na Litwie). Dziś to właśnie dawne ziemie tego państwa są przedmiotem agresji rosyjskiej na Ukrainę, powtarzającej schemat rosyjskiej ekspansji prowadzonej od XVII i XVIII wieku.

Poprawne relacje polsko-tureckie naruszyła dopiero polityka Habsburgów, której w XVII wieku zaczęły ulegać polskie elity. Katastrofa powstań kozackich, które skwapliwie wykorzystała Moskwa, i innych wojen w połowie tego stulecia zepchnęła Rzeczpospolitą w okres upadku. Gdy konflikt z Turcją dość szybko zakończył się (w 1699 r.), państwo to nieraz wspierało nas w obronie przed rosyjską ekspansją, jak choćby w czasie Konfederacji Barskiej (1768-1772). Później, w czasach zaborów oprócz romantycznej legendy o sułtańskim dworze, na którym demonstracyjnie oczekiwano na posła z Lechistanu, Polacy znajdowali w Turcji schronienie, walcząc o niepodległość kraju w szeregach tureckich. To waśnie w takich okolicznościach znalazł się nad Bosforem i zakończył tam życie Adam Mickiewicz.

Mamy wreszcie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej jeszcze jeden unikalny na skalę światową fenomen społeczno-kulturowy, jakim jest społeczność Tatarów polsko-litewskich. Żyje ona na Kresach od czasów Tamerlana i bitwy grunwaldzkiej. Można o niej powiedzieć, że paradoksalnie, dzięki szczególnemu pietyzmowi wobec swej kultury przy jednoczesnym utożsamieniu się z miejscowym społeczeństwem i państwem, jest dziś jedną z nielicznych żywych pozostałości dawnej Rzeczypospolitej.

Społeczności tej poświęcona jest wystawa, którą od 18 września do 16 grudnia 2023 r. zaprezentuje Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Wystawa nosi tytuł „Oto Światłość Wielka i Klucz Rajski. Hymny z tatarskich zaścianków króla Sobieskiego” i jest pierwszą tego rodzaju prezentacją muzealną poświęconą niezwykłemu zjawisku kulturowemu dawnego piśmiennictwa Tatarów polsko-litewskich i jego związkom z historyczną kulturą turkijską i dawnej Rzeczypospolitej.

W rękopiśmiennych księgach Tatarów z Wileńszczyzny, Nowogródczyzny i Podlasia pod szatą alfabetu arabskiego obok środkowoazjatyckich hymnów kryją się staropolskie apokryfy, kościelne pieśni i opowieści biblijne. Wystawa ta była możliwa w szczególności dzięki współpracy z Litewskim Muzeum Narodowym w Wilnie, które udostępniło cenne zabytki dawnego tatarskiego piśmiennictwa. Innym niezwykłym zabytkiem, ze względów konserwatorskich pokazywanym na wystawie tylko przez pewien czas, będzie unikalny tatarski egzemplarz ariańskiej „Biblii nieświeskiej” z 1572 r. zachowany w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego (który jest przygotowywany do zgłoszenia do programu Lista Pamięci Świata UNESCO). Wystawa dofinansowana jest ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Pokazy zabytków tureckich odbędą się także w Archiwum Głównym Akt Dawnych i Bibliotece Narodowej w Warszawie. Z kolei dwa dni po zakończeniu obrad Kongresu będą przeznaczone na prezentacje zbiorów polsko-tureckich zabytków na Wawelu (namioty spod Wiednia i Skarbiec Koronny) oraz w Muzeum Książąt Czartoryskich. Specjaliści uczestniczący w Kongresie będą także mogli zapoznać się z zabytkowymi meczetami i cmentarzami tatarskimi w Kruszynianach i Bohonikach na Podlasiu, co koreluje z podjętą przez MKiDN inicjatywą zgłoszenia tych zabytków na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Autor tekstu: Andrzej Drozd