150 lat inspiracji: jak Warszawa zmieniała przemysł i rolnictwo

Pomysł powołania Muzeum Przemysłu i Rolnictwa zrodził się wkrótce po upadku Powstania Styczniowego. W zamiarach inicjatorów placówka miała nie tylko przechowywać różne związane z gospodarką eksponaty, ale pełnić funkcję instytucji naukowej. Wpisywało się to w tendencje pozytywistyczne, silne w tamtym okresie na ziemiach zaboru rosyjskiego.

„W następstwie upadku życia społecznego i ekonomicznego w siódmym dziesiątku zeszłego stulecia kółko ludzi dobrej woli zaczęło się krzątać około wytworzenia rozmaitych instytucji publicznych, aby dopomóc podźwignięciu się kraju” – napisał o genezie placówki anonimowy autor publikacji wydanej z okazji jej dwudziestopięciolecia.

W latach 70. XIX wieku zaczęły powstawać w Warszawie takie instytucje jak Towarzystwo Kredytowe Miejskie, Towarzystwo ubezpieczeń od ognia, czy Bank Handlowy. Podobne organizacje pojawiały się również w innych dużych ośrodkach miejskich Królestwa Polskiego i związane były z nowymi inwestycjami w zakresie rolnictwa oraz przemysłu. Towarzystwa kredytowe ziemskie i miejskie udzielały kredytów hipotecznych ziemiaństwu oraz przemysłowcom, co prowadziło do stopniowego przeobrażania się sytuacji rolno-przemysłowej w zaborze rosyjskim. Jeszcze wcześniej podobne podmioty powstały w zaborze pruskim i w Galicji.

Jednym z głównych inicjatorów powstania Muzeum Przemysłu i Rolnictwa był książę Jan Tadeusz Lubomirski – działacz społeczny i członek utworzonego w 1858 roku Towarzystwa Rolniczego.

Organizacja ta opowiadała się za wdrażaniem postępu w rolnictwie i unormowaniem stosunków chłopsko-szlacheckich. Chociaż została ona zlikwidowana w 1861 roku przez władze carskie, wiele jej postulatów przetrwało w powstałej kilkanaście lat później instytucji Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, pretendującej do miana krajowego ośrodka naukowo-badawczego.

Muzeum, oprócz Lubomirskiego, założyli formalnie hrabia Józef Zamoyski, Jakub Natanson i Karol Diettrich: Do grona osobistości związanych z muzeum dołączyli szybko ekonomiści, handlowcy, przemysłowcy, naukowcy, przedstawiciele ziemiaństwa.

Początki funkcjonowania muzeum nie były proste. Stanisław Leśniowski, który był jego dyrektorem w okresie międzywojennym chwalił swoich poprzedników: „Muzeum Przemysłu i Rolnictwa powstało w Warszawie w latach, gdy społeczeństwo polskie poza instytucjami religijnymi i charytatywnymi nie posiadało żadnych placówek zbiorowej pracy, a najświatlejsze umysły ówczesne odczuwały pilną potrzebę wytworzenia w stolicy kraju w Warszawie ośrodka mającego na celu podniesienia oświaty, polskiej nauki, polskiego przemysłu, rolnictwa i rzemiosł”.

Z kolei we wspomnianej publikacji wydanej z okazji dwudziestopięciolecia placówki podkreślono, że: „Muzeum nie tylko nie korzystało z zapomóg ani ulg, zwykle zapewnianych w szerokiej mierze podobnym instytucjom za granicą i w cesarstwie, ale nadto poddane zostało pewnym w swej organizacji ograniczeniom, utrudniającym jego swobodny rozwój”.

Założyciele muzeum musieli początkowo płacić wysokie składki na jego działalność, pozbawieni byli ponadto prawda do decydowania o jego przyszłości. Ofiarność polskich pozytywistów oraz późniejsze zmiany prawne, ułatwiające funkcjonowanie placówki, pozwoliły jednak ostatecznie na dynamiczny rozwój przedsięwzięcia.

Początkowo muzeum ograniczało się do ekspozycji dokumentującej dokonania tkactwa, rolnictwa, stolarstwa, czy szewstwa. Wystawa urządzona w sześciu pomieszczeniach jednego z budynków przy placu Krasińskich była pierwszą inicjatywą muzeum, która zrzeszyła 90 wystawców. Już wówczas zaprezentowała publiczności ponad 2 tysiące eksponatów.

W 1881 roku Muzeum Przemysłu i Rolnictwa przeniosło swoją siedzibę do byłego odwachu i skrzydła zlikwidowanego klasztoru bernardynów koło kościoła św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Pozwoliło to na powiększenie ekspozycji oraz założenie szeregu placówek naukowych.

Z biegiem lat w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa założono obszerną bibliotekę, nowoczesne pracownie – chemiczną i fizyczną, stację oceny nasion, stację meteorologiczną, czy sale rysunkowe dla rzemieślników. W salach muzeum prezentowano ekspozycje stałe i czasowe, organizowano odczyty, wygłaszano wykłady. Działalność muzeum stała się na tyle obszerna, że w 1891 roku wydzielono z niego osobne Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej.
Muzeum Przemysłu i Rolnictwa mieściło też bardzo obszerne zbiory Muzeum Etnograficznego, utworzonego w 1888 roku.
Pracownia fizyczna muzeum była również miejscem, gdzie w 1890 roku zaczęła swoją karierę naukową Maria Skłodowska (w przyszłości Skłodowska-Curie, dwukrotna noblistka, odkrywczyni polonu i radu). Po latach wspominała w swojej autobiografii:
„Ku wielkiej mojej uciesze po raz pierwszy w życiu uzyskałam dostęp do pracowni, do małego laboratorium miejskiego, które prowadził mój brat cioteczny. Niewiele miałam czasu, ażeby tam pracować, z wyjątkiem wieczorów oraz niedziel i zwykle pozostawiona byłam sama sobie. Próbowałam różnych doświadczeń, opisanych w podręcznikach fizyki i chemii, a wyniki ich były czasem bardzo dobre (…). Na ogół wszakże, ponieważ wiedziałam o tym, że droga postępu nie jest ani szybka, ani łatwa, ta pierwsza próba utrwaliła we mnie zamiłowanie do badań eksperymentalnych na polu fizyki i chemii”.

Na przełomie XIX i XX wieku Muzeum Przemysłu i Rolnictwa było już bardzo dużą i szanowaną instytucją, a ponad to ośrodkiem badawczym i naukowym. Gromadziło największe zbiory w ówczesnej Warszawie: eksponaty związane z przemysłem i rolnictwem, narzędzia, modele maszyn, okazy mineralogiczne, czy botaniczne, makiety budynków (m. in. projektowanego kościoła Zbawiciela w Warszawie), dzieła sztuki ludowej, czy eksponaty etnograficzne z ziem polskich, Europy i świata. Muzeum stało się placówką wszechstronną, nakierowaną na wdrażanie postępu techniczno-naukowego w kraju.

Jednym z ważniejszych osiągnięć działalności muzeum na przełomie wieków było stworzenie wielotomowej „Encyklopedii rolniczej” pod redakcją szeregu ekspertów z dziedziny rolnictwa i hodowli roślin. Dzieło to było nie tylko prostą pozycją zawierającą szereg definicji, ale zbiorem obszernych, ilustrowanych artykułów poruszających wszystkie kwestie związane z omawianą dziedziną. „Encyklopedia rolnicza” przeznaczona była z założenia dla profesjonalnych rolników, którymi w ówczesnych realiach byli zazwyczaj wielcy posiadacze ziemscy.

W salach muzeum organizowano regularnie wykłady i odczyty naukowe, popularnonaukowe, a nawet prowadzono wiece polityczne i agitacyjne. Pomieszczenia Muzeum Przemysłu i Rolnictwa stały się czymś w rodzaju wolnej areny myśli – z zachowanych ogłoszeń i afiszów można dowiedzieć się o tym, że tematyka wystąpień organizowanych w muzealnych salach była nadzwyczaj szeroka. Dyskutowano o inżynierii, duchowości, jodze, religiach wschodnich, katolicyzmie, socjalizmie, małżeństwie, historii, a nawet magii i astrologii. Duża różnorodność tematyczna wystąpień stała się szczególnie zauważalna w okresie międzywojennym, kiedy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa funkcjonowało jako duża i szanowana placówka.

Muzeum pełniło również funkcje edukacyjne – na początku lat 30. instytucja organizowała „Kursy rolnicze im. Stanisława Staszica”, będące programem nauczania korespondencyjnego dla wszystkich rolników potrafiących czytać i pisać. Miały one formę płatnych wykładów rozsyłanych drogą pocztową:

„Na wszystkich kursach – bez względu na ich zakres i poziom – nauczanie prowadzone jest w ten sam sposób. Polega ono na rozsyłaniu wykładów lub lekcji partiami (przesyłkami) tygodniowymi. Do wykładów, w miarę potrzeby i zależnie od przedmiotu, dołącza się rysunki, tablice, wzory itp., tak że oddzielne nabywanie podręczników i pomocy naukowych jest zbyteczne” – informowała broszura muzeum dotycząca kursów.

Od początku swej działalności Muzeum Przemysłu i Rolnictwa fundowało również stypendia dla uczniów i kierowało zapomogi finansowe dla zdolnej młodzieży.

Muzeum Przemysłu i Rolnictwa funkcjonowało nieprzerwanie do września 1939 roku, gdy większość jego zbiorów, jak również sam budynek muzeum zostały zniszczone. Pod opieką dyrektora Stanisława Leśniowskiego muzeum prowadziło ograniczoną działalność konspiracyjną w czasie wojny. Ostatecznie placówka została zlikwidowana w 1951 roku – dziś jej tradycje kontynuuje szereg muzeów i instytucji w Warszawie i całej Polsce, m.in. Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, Narodowe Muzeum Techniki w Warszawie, czy Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku. Z historią dawnego muzeum związana jest również współczesna działalność Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

red./PAP - dzieje.pl